دوره خواب یا رکود (Dormancy) یک مرحله طبیعی در چرخه زندگی بسیاری از گیاهان است که در آن رشد و فعالیت متابولیکی گیاه به طور موقت متوقف یا به شدت کند می‌شود. این یک استراتژی بقا برای گیاهان است تا بتوانند از شرایط نامساعد محیطی مانند سرما و یخبندان زمستان، گرمای شدید تابستان، یا خشکسالی جان سالم به در ببرند.
دلایل اصلی ورود گیاهان به دوره خواب:
1. شرایط آب و هوایی:
سرما (خواب زمستانی): رایج‌ترین دلیل در مناطق معتدل است. با کوتاه شدن روزها و کاهش دما در پاییز، گیاهان خزان‌کننده (مانند درختان سیب، افرا و بلوط) برگ‌های خود را می‌ریزند و رشد خود را متوقف می‌کنند تا از یخ‌زدگی در امان بمانند.
گرما و خشکی (خواب تابستانی): در مناطق گرم و خشک، برخی گیاهان برای مقابله با کمبود آب و گرمای شدید وارد دوره خواب می‌شوند.
2. عوامل داخلی: این دوره توسط هورمون‌های گیاهی کنترل می‌شود و بخشی از چرخه زندگی طبیعی گیاه است.
در دوره خواب چه اتفاقی برای گیاه می‌افتد؟
توقف رشد: هیچ ساقه، برگ یا ریشه جدیدی تولید نمی‌شود.
کاهش متابولیسم: مصرف انرژی و آب به حداقل می‌رسد.
ریزش برگ: در گیاهان خزان‌کننده، برگ‌ها برای کاهش اتلاف آب و جلوگیری از یخ‌زدگی می‌ریزند.
ذخیره انرژی: گیاه انرژی خود را در ریشه‌ها، پیازها، یا ساقه‌های زیرزمینی ذخیره می‌کند تا در فصل رشد بعدی از آن استفاده کند.
مراقبت از گیاهان در دوره خواب:
کاهش آبیاری: از آنجایی که گیاه فعالیت کمی دارد، نیاز آبی آن بسیار کم است. آبیاری بیش از حد می‌تواند باعث پوسیدگی ریشه شود.
عدم کوددهی: در این دوره به گیاه کود ندهید، زیرا نمی‌تواند از آن استفاده کند و ممکن است به ریشه‌ها آسیب برساند.
فراهم کردن شرایط لازم: برخی گیاهان برای شکستن دوره خواب و جوانه زدن در بهار، به یک دوره سرما (نیاز سرمایی) احتیاج دارند.
وقتی شرایط محیطی دوباره مطلوب شود (با گرم شدن هوا، طولانی شدن روزها و افزایش رطوبت)، گیاه از خواب بیدار شده و چرخه رشد جدید خود را آغاز می‌کند.
دوره خواب گیاه (Dormancy) یعنی دوره‌ای که رشد گیاه به‌طور طبیعی کند یا متوقف می‌شود تا انرژی ذخیره کند و از تنش‌های محیطی (سرما، خشکی، کم‌نوری) جان سالم به‌در ببرد.
چه عواملی باعث خواب می‌شوند؟
- کاهش طول روز و نور
- افت دما یا خشکی طولانی
- تغییرات هورمونی داخل گیاه (مثل افزایش ABA)
- تنش‌های محیطی یا کمبود مواد غذایی
انواع خواب
- اندودورمانسی (درونی): قفل هورمونی جوانه‌ها؛ حتی اگر شرایط خوب باشد، بیدار نمی‌شوند تا زمان مناسب برسد.
- اکو‌دورمانسی (محیطی): به‌خاطر سرما/خشکی؛ با بهتر شدن شرایط، رشد از سر گرفته می‌شود.
- پارا‌دورمانسی: بخش‌های دیگر گیاه (مثلاً نوک ساقه) مانع بیداری جوانه‌ها می‌شوند.
علائم رایج
- توقف رشد، کوچک‌تر شدن برگ‌های جدید یا بی‌برگی
- زردی و ریزش برگ در گیاهان خزان‌دار
- مصرف آب کمتر نسبت به فصل رشد
- جوانه‌ها سفت و بسته می‌مانند
مراقبت در دوره خواب
- آبیاری: 50–80٪ کمتر از فصل رشد. اجازه دهید سطح خاک کاملاً خشک شود؛ برای کاکتوس/ساکولنت‌ها گاهی هر 3–4 هفته یا کمتر.
- دما و نور: خنک‌تر و روشنِ غیرمستقیم. برای بسیاری از گیاهان 10–15°C مناسب است.
- کوددهی: قطع کود تا بیداری.
- هرس/تعویض گلدان: هرس سبکِ برگ‌های خشک؛ تعویض گلدان و هرس اصلی را به بهار موکول کنید.
- شروع دوباره: با طولانی‌شدن روزها، آبیاری را تدریجی بیشتر و سپس کوددهی را با غلظت نصف آغاز کنید.
نمونه‌های رایج
- کاکتوس و ساکولنت‌ها: خواب زمستانی؛ آبیاری خیلی کم، دمای 8–15°C.
- گیاهان پیازی (سنبل، لاله، نرگس، آمارالیس): پس از گل، برگ‌ها کامل زرد شوند؛ برخی به دوره خنک/خشک 8–12 هفته نیاز دارند تا گل‌دهی بعدی تحریک شود.
- درختان خزان‌دار و میوه‌ها: نیاز سرمایی مشخص برای بیداری بهاره؛ هرس و تغذیه اصلی در اواخر خواب/اوایل بیداری.
- برخی آپارتمانی‌های گرمسیری (مثل آلوکازیا): ممکن است نیمه‌خواب شوند و چند برگ از دست بدهند؛ خاک کمی نمناک، دما بالاتر از 18°C.
چطور بفهمیم خواب است یا آسیب دیده؟
- تست خراش: زیر پوستۀ ساقه سبز = زنده.
- ریشه‌ها سفید/کرم و سفت = سالم؛ ریشه سیاه و بدبو = پوسیدگی.
- جوانه‌ها سفت و برجسته، حتی اگر باز نشوند.
