خطر پوسیدگی یقه — تشخیص، علل و راهکارهای نجات نهال

 ۱. تعریف «پوسیدگی یقه» (Crown Rot / Collar Rot)

پوسیدگی یقه به عفونت یا تخریب بافت‌های نرم در محل اتصال ریشه به ساقه (ناحیه یقه یا طوقه — Crown) گفته می‌شود. این ناحیه حیاتی‌ترین بخش نهال است — زیرا:

- آوندهای هدایتی آب و مواد مغذی از ریشه به ساقه در اینجا متمرکزند.

- بافت‌های کامبیومی (تقسیم‌کننده) برای رشد ضخامتی در این ناحیه قرار دارند.

- اگر آسیب ببیند، قطع کامل ارتباط بین ریشه و هوای گیاه رخ می‌دهد → مرگ نهال.

 

یقه یا طوقه (Crown/Root Collar)دقیقاً محل اتصال ساقه به ریشه است؛ نقطه‌ای که معمولاً در سطح خاک یا کمی بالاتر از آن قرار دارد. این ناحیه از نظر آناتومیکی و فیزیولوژیکی حیاتی‌ترین قسمت گیاه است، زیرا:

   محل عبور تمام شیره‌های گیاهی: همه آب و مواد غذایی که از ریشه به برگ‌ها می‌رود و همه قندها و هورمون‌هایی که از برگ‌ها به ریشه می‌رسد، از این ناحیه عبور می‌کنند.

   منطقه انتقالی بافت: در این ناحیه، بافت‌های ریشه به بافت‌های ساقه تبدیل می‌شوند.

   حساس‌ترین نقطه: برخلاف ریشه که برای زندگی در خاک مرطوب طراحی شده و برخلاف ساقه که برای مواجهه با هوا طراحی شده، یقه در یک محیط انتقالی قرار دارد و بسیار آسیب‌پذیر است.

اگر یقه از بین برود، ارتباط بین ریشه و ساقه قطع شده و گیاه محکوم به مرگ است.

 

تفاوت پوسیدگی یقه با پوسیدگی ریشه: 

- پوسیدگی ریشه: در ریشه‌های مویرگی یا اصلی — ممکن است نهال زنده بماند. 

- پوسیدگی یقه: در ناحیه اتصال ریشه-ساقه — مرگ نهال تقریباً قطعی است.

۲. چرا پوسیدگی یقه برای نهال‌ها کشنده است؟

 دلیل ۱ → قطع جریان آب و مواد مغذی

ناحیه یقه، آخرین ایستگاه قبل از ورود آب و مواد معدنی به ساقه است. پوسیدگی → مسدود شدن آوندها → خشک شدن کامل نهال از بالا به پایین.

 دلیل ۲ → اختلال در رشد ثانویه

کامبیوم در ناحیه یقه قرار دارد — مسئول ضخیم شدن ساقه و ترمیم زخم‌ها. اگر از بین برود، نهال نمی‌تواند خود را ترمیم کند.

 دلیل ۳ → عدم امکان جایگزینی

برخلاف شاخه یا ریشه که می‌توانند مجدداً رشد کنند، ناحیه یقه غیرقابل بازسازی است — حتی با هرس یا کوددهی.

 ۳. علل اصلی پوسیدگی یقه

 ✅الف) قارچ‌های بیماری‌زا (شایع‌ترین علت)

| قارچ | گونه‌های مستعد | شرایط مساعد |

 

| Phytophthora spp. | سیب، هلو، گردو، مرکبات | خاک مرطوب — زهکشی ضعیف — آبیاری مکرر |

| Rhizoctonia solani | نهال‌های جنگلی، گلخانه‌ای | خاک آلوده — دمای ۲۵–۳۰°C — رطوبت بالا |

| Fusarium spp. | گیلاس، هلو، توت | خاک گرم — آسیب مکانیکی — استرس |

 قارچ Phytophthora = "قاتل نهال‌ها" — در خاک‌های غرقاب شایع‌ترین عامل پوسیدگی یقه است.

 

 عوامل قارچی اصلی:

   فیتوفتورا (Phytophthora spp.): مخرب‌ترین عامل که در خاک‌های مرطوب رشد می‌کند.

   رایزوکتونیا (Rhizoctonia solani)

   فوزاریوم (Fusarium spp.)

   آرمیلاریا (Armillaria mellea): قارچ عسلی که درختان چوبی را آلوده می‌کند.

 عوامل باکتریایی:

   اروینیا (Erwinia spp.): باعث پوسیدگی نرم و بدبو می‌شود.

 

 ✅ب) شرایط محیطی نامناسب

 

- آبیاری بیش از حد — خصوصاً آبیاری مستقیم روی یقه.

- خاک بدون زهکشی — اشباع دائم آب → کمبود اکسیژن → رشد قارچ.

- مالچ تماسی با ساقه — مالچ باید ۵–۱۰cm از ساقه فاصله داشته باشد.

- دمای بالای خاک + رطوبت — ترکیب ایده‌آل برای رشد قارچ‌ها.

 

شرایط مساعد برای وقوع پوسیدگی یقه

این بیماری در شرایط خاصی شیوع پیدا می‌کند:

  رطوبت بیش از حد در ناحیه یقه:

       کاشت عمیق (دفن کردن یقه در خاک).

       تجمع آب در اطراف یقه.

       آبیاری نامناسب که یقه را مرطوب نگه می‌دارد.

زهکشی ضعیف خاک:

       خاک‌های رسی سنگین که آب را نگه می‌دارند.

       کاشت در گودال‌ها و نقاط پست.

  آسیب‌های مکانیکی:

       زخم‌های ناشی از ابزار باغبانی.

       آسیب ناشی از یخ‌زدگی.

       جویدن توسط جوندگان.

شرایط محیطی:

   دمای ملایم (۱۸-۲۵درجه سانتی‌گراد).

   رطوبت بالای هوا.

  بارندگی‌های طولانی مدت.

 

 ✅ج) خطاهای مدیریتی

 

- کاشت عمیق — خط یقه زیر خاک قرار می‌گیرد → مرطوب می‌ماند → پوسیدگی.

- بستن محکم طناب به ساقه — آسیب مکانیکی → ورود قارچ.

- استفاده از ابزار آلوده — چاقوها، بیل‌ها بدون ضدعفونی.

- انتقال خاک آلوده — از نهالستان یا باغ آلوده به منطقه سالم.

 

 ۴. علائم پوسیدگی یقه — چگونه تشخیص دهیم؟

 علائم ظاهری در ساقه:

 

- تغییر رنگ پوست: قهوه‌ای تیره یا سیاه در ناحیه یقه — گاهی با لکه‌های بنفش.

- نرمی و فرورفتگی: با فشار انگشت، بافت نرم و چروکیده می‌شود.

- پوسته‌ریزی: پوست به راحتی از چوب جدا می‌شود — زیر آن بافت مرده و بوی بد وجود دارد.

- رشد قارچ: در شرایط مرطوب، رشته‌های سفید (مثل پنبه) یا صورتی (Rhizoctonia) دیده می‌شود.

 

 علائم کلی نهال:

 

- پژمردگی ناگهانی — حتی با خاک مرطوب.

- زرد شدن برگ‌ها از نوک به پایین — شبیه کمبود آب، اما آبیاری بی‌تأثیر است.

- توقف رشد — جوانه‌ها باز نمی‌شوند یا رشد متوقف می‌شود.

- مرگ سریع — در موارد حاد، نهال در ۳–۷روز می‌میرد.

 

 ✅تشخیص قطعی: 

 با چاقوی ضدعفونی شده، لایه بیرونی پوست را در ناحیه یقه کنده و زیر آن را بررسی کنید: 

 - سفید یا کرم و سفت = سالم 

 - قهوه‌ای/سیاه و نرم = پوسیده — نهال غیرقابل نجات

 

 ۵. پیامدهای پوسیدگی یقه

| پیامد | توضیح |

 

| مرگ ۱۰۰٪نهال | در موارد پیشرفته — حتی با درمان |

| هدررفت سرمایه | هزینه نهال، کاشت، نگهداری — بدون بازگشت |

| آلوده شدن خاک | قارچ‌ها (به‌ویژه Phytophthora) سال‌ها در خاک باقی می‌مانند |

| انتقال به نهال‌های مجاور | از طریق آب آبیاری، ابزار یا خاک |

| تضعیف اعتبار نهالستان | در صورت فروش نهال آلوده به مشتریان |

 

 ۶. راهکارهای پیشگیری — مهم‌تر از درمان!

 قاعده طلایی: 

 «پوسیدگی یقه را نمی‌توان درمان کرد — فقط می‌توان از آن پیشگیری کرد.»

 ✅راهکار ۱ → انتخاب محل کاشت با زهکشی مناسب

 

- از کاشت در زمین‌های شیب‌دار یا دارای کانال زهکشی اطمینان حاصل کنید.

- در زمین‌های تخت، تپه‌های کاشت (Raised Beds) بسازید — حداقل ۳۰cm ارتفاع.

- از خاک‌های سنگین (رسی) بدون اصلاح استفاده نکنید.

 

 ✅راهکار ۲ → کاشت صحیح — خط یقه دقیقاً در سطح خاک

 

- هنگام کاشت، خط یقه (محل اتصال ریشه به ساقه) باید دقیقاً در سطح خاک قرار گیرد — نه بالاتر، نه پایین‌تر.

- در نهال‌های گrafted (پیوندی)،  محل پیوند باید ۵–۱۰cm بالاتر از سطح خاک باشد.

 

 اشتباه رایج: 

 کاشت عمیق برای "محافظت از ریشه" — در واقع باعث پوسیدگی یقه می‌شود!

 

 ✅راهکار ۳ → مدیریت آبیاری — دور نگه داشتن آب از یقه

 

- از آبیاری قطره‌ای استفاده کنید — نه شلنگ یا غرق‌آبی مستقیم.

- دهانه قطره‌چکان‌ها حداقل ۲۰cm از ساقه فاصله داشته باشد.

- در آبیاری دستی، مستقیماً روی ساقه نپاشید.

 

 ✅راهکار ۴ → مالچ‌پاشی صحیح — فاصله از ساقه

 

- مالچ را به شعاع ۱۰–۱۵cm اطراف نهال پخش کنید — اما ۵–۱۰cm اطراف ساقه را خالی بگذارید.

- از مالچ‌های سنگین مثل خاک رس یا پلاستیک بدون تهویه استفاده نکنید.

 

 ✅راهکار ۵ → ضدعفونی خاک و ابزار

 

- قبل از کاشت، خاک را با خاک‌کش‌های بیولوژیکی (مثل Trichoderma harzianum) تلقیح کنید.

- ابزار کاشت و هرس را با الکل ۷۰٪یا محلول هیپوکلریت سدیم ضدعفونی کنید.

- از استفاده مجدد از کیسه‌ها، گلدان‌ها یا خاک آلوده خودداری کنید.

 

 ✅راهکار ۶ → انتخاب گونه و پایه مقاوم

 

- در مناطق مرطوب، از پایه‌های مقاوم به Phytophthora استفاده کنید:

  - سیب: پایه MM111, Malling 9 (نسبتاً مقاوم)

  - هلو: پایه Guardian, Nemaguard

  - گردو: پایه RX1, VX211

 

 ۷. درمان — فقط در مراحل اولیه مؤثر است!

اگر پوسیدگی فقط سطحی است (رنگ تغییر کرده اما بافت سفت است):

 

 مرحله ۱ → کاهش رطوبت

- آبیاری را متوقف کنید — تا خشک شدن کامل خاک اطراف یقه.

 

 مرحله ۲ → کَندن خاک اطراف یقه

- خاک را تا ۵–۱۰cm پایین‌تر از یقه بردارید — تا هوای خشک به ناحیه آسیب‌دیده برسد.

 

 مرحله ۳ → ضدعفونی با قارچ‌کش

- پاشش محلول فوسِتیل آلومینیوم (Aliette) یا متالاکسیل (Ridomil) روی ناحیه آسیب‌دیده.

- استفاده از قارچ‌کش‌های سیستمیک — فقط در مراحل اولیه مؤثرند.

 

 مرحله ۴ → محافظت مکانیکی

- ناحیه آسیب‌دیده را با خمیر درمانی درختان (Tree Wound Dressing) بپوشانید.

- از تماس مستقیم با خاک یا آب جلوگیری کنید.

 

  هشدار: 

 اگر بافت نرم یا بوی بد دارد — درمان بی‌فایده است. نهال را بکِشید و دور بیندازید — برای جلوگیری از آلوده شدن خاک و نهال‌های مجاور.

 

 ۸. گونه‌های مستعد و مقاوم به پوسیدگی یقه

| گونه مستعد | گونه مقاوم (نسبی) |

 

| هلو | گردو (در خاک زهکشی شده) |

| گیلاس | بادام (در خاک سبک) |

| سیب | زیتون (در خاک خشک) |

| مرکبات | کهور |

| توت | کاج (در خاک شنی) |

 

 توصیه: در مناطق با خاک سنگین یا آب‌وهوای مرطوب، از کاشت هلو، گیلاس و مرکبات خودداری کنید — مگر با پایه مقاوم و مدیریت دقیق.

 

 ۹. نتیجه‌گیری

 پوسیدگی یقه = "سکته قلبی نهال" — تشخیص سریع و پیشگیری، تنها راه نجات است.

 

🔹علت اصلی: رطوبت زیاد + کمبود اکسیژن + قارچ‌های خاک‌زی 

🔹راه نجات: زهکشی + کاشت صحیح + آبیاری هوشمند + مالچ مناسب 

🔹درمان: فقط در مراحل اولیه — و با شانس موفقیت کم

 

پیشنهاد عملی نهایی: 

اگر نهالستان شما در منطقه‌ای با خاک سنگین یا آب‌وهوای مرطوب قرار دارد:

 

1. قبل از کاشت، زهکشی مکانیکی یا تپه‌سازی انجام دهید.

2. خط یقه تمام نهال‌ها را دقیقاً در سطح خاک قرار دهید — عمق‌کاری ممنوع!

3. از آبیاری قطره‌ای با فاصله از ساقه استفاده کنید.

4. دور تا دور ساقه را از مالچ خالی نگه دارید.

5. هر هفته نهال‌ها را از نظر تغییر رنگ یقه بازرسی کنید.